Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэу щыщыта лъэхъэнэм Къанокъуэ Арсен илэжьа Iуэху щхьэпэхэр IэфIу ди гум къинэжащ. Абы IуэхуфIхэм дэтхэнэри щыгъуазэщ икIи щIэх-щIэхыурэ дытепсэлъыхь хабзэщ. Ауэ и сабиигъуэм, и къекIуэкIыкIам, нобэрей махуэм къызэ рыхуэкIуам хэзыщIыкIыр мащIэщ. Езыр абы тепсэлъыхьыжу зэхэзыхар закъуэтIакъуэу къыщIэкIынущ. Апхуэдэ хъыбархэм дыщигъэгъуэзэн папщIэ, Къэбэрдей-Балъкъэр радиом и лэжьакIуэ Жыгуэ Иннэ Къанокъуэм хуэзащ, гупсэхууи къигъэпсэлъащ. Фи пащхьэ идолъхьэ гъащIэм и лъэны къуэ куэд къызэщIэзыубыдэ псалъэмакъыр.
- Сэ Шытхьэлэ къуажэм сыкъыщалъхуащ. Ди адэм агроному щIидзэри, къуажэсоветым и унафэщI къулыкъум нэсыху лэжьащ, ди анэр фельдшерт. А зэманым къекIуэкIыр арати, фIыуэ деджэу, ды лажьэу, гугъу дехьу, хабзэм дытету дагъэсащ. 8-нэ классыр Шытхьэлэ курыт еджапIэм къыщызухри, Нарткъалэ дэт 1-нэ курыт еджапIэм щыпысщащ. Километри 5 - 6 дэлът Шытхьэлэрэ Нарткъалэрэ я зэхуакуми, 9-10 классхэр къэзухащ лъэсу абы сыкIуэ-сыкъэкIуэжу. Ди егъэджакIуэхэм щIэныгъэшхуэ ябгъэдэлъу, цIыху ткIийуэ совет лъэхъэнэм ипсыхьа защIэти, фIыуэ демыджэу, демылIалIэу ядэртэкъым. Къуажэми мылажьэрэ, зи IэщIагъэм фIыуэ хэзымыщIыкIрэ дэсакъым. ДэнэкIэ уплъэми – псори еджэрт, лажьэрт, ехъулIэныгъэфIхэр зрагъэгъуэтырт. Москва сыкIуэу сыщеджэну сыхъуапсэрти, курыт еджапIэр къызэрызухыу къалащхьэм сыунэтIащ.
- НобэкIэ уи цIэр дуней псом къыщраIуэ. Уполитикщ, ухьэрычэтыщIэщ, упсапащIэщ, Iуэхугъуэ куэдымкIэ лъэпкъым щIэгъэкъуэн ухуохъу. Арами, хьэрычэтыщIэущ укъызэрежьари, абы и гугъу уэзгъэщIынут.
- Хьэрычэтым гугъуехьышхуэ пылъщ. Узэлэжьынури абы узэрелэжьыну щIыкIэри убзыхуауэ, акъыл хэлъу щытыпхъэщ. Пэжщ, къызэрыгуэкI Iуэху цIы кIукIэ етшажьэри, хэдгъахъуэм-къыпытщэурэ, зедгъэужьащ. Зэманым декIур лIыфIщ, жиIатэкъэ Къэзанокъуэм. Зэманым къигъэув псэукIэм лъэрытету дызэ рыхэкIын Iэмалхэр къэтлъыхъуэу, технологиехэм къыхэдгъахъуэу, мылъку нэхъ къызыхэкIыну Iуэхугъуэм зетпщытурэщ дыкъызэрыгъуэгурыкIуар. Ауэрэ заводхэр, тыкуэнышхуэхэр къызэIутхащ, жып телефонхэр къыщежьам «сотовэ связым» ды хэтащ, щIыми делэжьащ. Зы унэтIыныгъэ и закъуэ мыхъуу, зыбжанэм зэуэ дытегушхуэрт. Адыгэ Iэнэр лъакъуищым иIыгъмэ, дэ зыхыбл зэдэтхьырт, зыр мыхъумэ, адрейм ды зэтриIыгъэным дыщыгугъыу. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, зэманыр хьэлъэт, гъащIэр и пIэм имызагъэу дзыхьщIыгъуэджэти, ди зы Iуэхур лъэныкъуабэ хъумэ, арыххэу дызыщыгугъынгуэр щыIэн хуейт. Аращ сэ гупсысэ нэхъыщхьэу сытым дежи сиIар. Ди акъылым зыгуэр къимытIасэмэ, зи Iуэху ефIакIуэхэм дыдэплъейуэ, дечэнджащэу, ди щIэныгъэм хэдгъахъуэу нобэм дыкъэсащ.
- Хьэрычэтымрэ политикэмрэ къищынэмыщIауэ, щIэныгъэми гулъытэшхуэ хубощI, Арсен. ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академием уритхьэмадэщ. Абы уи мылъкукIэ къыдегъэкI лъэпкъым къытхуэщхьэпэн тхылъ куэд, щIэныгъэ журнал. КъыдэвгъэкI тхылъхэр академием къыхуагъэлъагъуэ псоми дауэ къазэрыхэфхыр?
- Тхылъ зытх щIэныгъэлIхэм къэралым е хьэрычэтыщIэхэм мылъкукIэ зыщIамыгъакъуэмэ, езыхэм я къару закъуэкIэ пэ лъэщыркъым. Апхуэдэу адыгэ литературэр, гъуазджэр, тхыдэр, щэнхабзэр, адыгэбзэр ягъэкIуэтэну хущIэкъуу, ауэ мылъкум деж Iуэхур нэсамэ абы къилъахъэу щIэныгъэлI куэд диIэщ. Адыгэ академием и президенту сыщIэувар, щIэныгъэм, щэнхабзэм, бзэм зегъэужьынымкIэ сэбэп сыхъуххэнумэ, псалъэкIэ, мылъкукIэ, чэнджэщкIэ, IуэхущIа фэкIэ адыгэ лъэпкъым зыщIэзгъэкъуэну арат. ЩIДАА-м и Президиумыр хоплъэ ди щIэныгъэлIхэмрэ тхакIуэхэмрэ къат тхыгъэхэм. Лъэпкъым къытхуэщ хьэпэн, и пщIэмрэ и цIэмрэ зыIэтын, щIэныгъэр, тхыдэр, гъуазджэр зыгъэкIуэтэн гуэр хэлъу къалъытэмэ, абы хуаутIыпщыну мылъкум сэ сыщысхьыркъым. Илъэсым хуэзэу сом мелуани 10-15 изот академием и Iуэхур зехьэнымрэ тхылъ къыдэгъэкIынымрэ. А бжыгъэм хэзгъэхъуэну си мурадщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, къыдэдгъэкI тхылъхэр тхылъымпIэм тедза и закъуэ мыхъуу, бжыгъэм хуэгъэкIуэжауэ интернетым къинэмэ, цIыху нэхъыбэм ялъэIэсмэ ди гуапэщи, абыи мылъку гуэр зэрытекIуэдэнур къыдгуроIуэ.
- Адыгэ щIалэгъуалэм щыщу Iуэху яублэну жэрдэм зыщIхэм, зи щIэныгъэ хэзыгъэхъуэну хуейхэм мылъкукIэ защIыбогъакъуэ. СэзэригугъэмкIэ, ди къэкIуэнум хэпсэукIыну щIэблэм бгъэдэлъын хуей зэфIэкIымрэ гъэсэныгъэмрэ тепщIыхьу аращ…
- ЦIыхум бгъэдэлъ мылъкуракъым цIыху зыщIыжыр. Абы гъэсэныгъэ, хабзэ, хьэл-щэн дахэ хэмылъмэ, псэлъэкIэ имыщIэмэ, езым и щхьэм щхьэкIэ илэжь псоми мыхьэнэ иIэкъым. Упсэун, гъащIэм узыхуей псор щызыIэрыбгъэхьэу упхыкIын папщIэ, мылъку уиIэн хуейщ, дауи, ауэ мылъку фIэкIа цIыхум и щхьэм нэгъуэщI зыри имылъмэ, сэ апхуэдэм и гъащIэр си нэгу къысхущIэгъэхьэркъым. Аращи, ди щIэблэм гъэсэныгъэ дахэ хэтлъхьэныр, адыгэм игъащIэ лъандэрэ къыддэгъуэгурыкIуэ Хабзэр дымыгъэкIуэдыжу абы ди бынхэр щIэтпIыкIыныр мылъкум нэхърэ нэхъапэу къызолъытэ.
- Псапэ куэд зэрыпщIэр щэхукъым. ЛъэIукIэ зыкъыпхуэзыгъазэхэм я бжыгъэр хэмы хъуэмэ, зыкIи зэры кIэрымыхури наIуэщ. КъолъэIу псоми уадэIэпыкъуф хъункъым, дауи. Ауэ сыт хуэдэ щIыкIэкIэ а узыдэIэпыкъухэр къызэрыхэпхыр?
- Пэжу, цIыху куэдым зыкъытхуагъазэ. И нэхъыбэр къатхэу аращ. Абыхэм дроплъэжри, сымаджэу хамэ къэрал шэн хуей, хущхъуэ хуэныкъуэ яхэтмэ, ахэр япэ идогъэщ. ЕджапIэ кIуэну, щIэтIысхьэну къыкIэрыху щыIэмэ, абыхэм етIуанэу дадоIэпыкъу. Зы мазэм хуэзэу мелуанитI апхуэдэ Iуэхухэм тыдогъэкIуадэ. СызэреплъымкIэ, узыдэIэпыкъун хуейр узыншагъэ, щIэныгъэ Iуэху зезыхуэхэрщ, жьыкIэфэкIэр, насыпыншагъэ гуэр къызытепсыхар гулъытэншэу къэбгъанэ хъунукъым. ЩIалэгъуалэм я къаруилъыгъуэщи, я Iуэху яхуэщIэжу, зэфIахыфу щытыпхъэщ. Щэнхабзэ IуэхукIэ адыгэр утыку ихьэн хуейрэ мылъкукIэ яхузэхуэмыгъэхъумэ, апхуэдэхэми защIыдогъакъуэ. Нэхъыбэ тхузэфIэкIамэ, лъэIукIэ зыкъытхуэзыгъазэ псоми дадэIэпыкъуфамэ, дауи, фIыт. Ауэ узыдэIэпыкъум езым и лэжьыгъэ, и жэрдэм гуэр умылъагъумэ, къекIуркъым, уэ хуэпщIэри фIыщIэ ищIынукъым. Лэжьэну, псэуну хущIэкъум удэIэпыкъурэ, нэхъри щыхигъахъуэкIэ, гухэхъуэщ абы зэрызиужьам укIэлъыплъыну. Мис апхуэдэм узэрыдэIэпыкъу мылъкур и хьэлэлщ.
- Адыгэ хабзэми динми къагъэув псапэ пщIэн хуейуэ. Мыпхуэдиз псапэ щIэпщIэр ара, хьэмэрэ уи нэхъыжьхэм ядэплъэгъуа щапхъэ ар?
- Ди нэхъыжьхэм ядэслъэгъуауэ къыщIэкIынущ. Сыту жыпIэмэ, къуажэм дыщыдэсым хьэблэ дахэу дызэхэсти, зым адрейм зыщIигъакъуэу, гуфIэгъуэми нэщхъеягъуэми дызэкъуэту дагъэсащ. Динми къегъэув илъэсым къриубыдэу къэблэжьам щыщ Iыхьэ гуэркIэ псапэ пщIэн хуейуи, ар согъэзащIэ. Диным и закъуэкIэкъым сэ а Iуэхум сызэрыбгъэдыхьэр, Адыгэ хабзэри хэлъщ.
- УзыдэIэпыкъуауэ зи Iуэху кIуэтахэм, «уи фIыгъэкIэ зызужьащ» къыбжаIэж, дауи. Ар щызэхэпхкIэ, нэхъыбэжкIэ садэIэпыкъуарэт жыпIэрэ?
- ФIы щIэи псым хэдзэ жи адыгэм. Сэри апхуэдэущ абы сызэреплъыр. Пэжщ, цIыхум хуэпщIар къыщыгурыIуэкIэ, уи гуапэ мыхъуу къанэркъым. Мис апхуэдэ щызэхэсхыжкIэ, пцIыр сыткIэ щхьэпэ, си гуапэщ.
- Адрейхэм ефIэкIым, цIэрыIуэ хъуам хуэмыфащэ, кIэрымылъ щыхужаIэ щыIэщ, я цIэ ягъэулъеин мурадкIэ. Ар фыгъуэм къыхэкIыу арагъэнщ. ЩIыбагъкIэ къыпхуэпсалъэхэм жаIэр уи жагъуэ хъурэ, хьэмэрэ къыпфIэ мыIуэ хужу, уесэжауэ пхужыIэну?
- Япэм лIыгъэ зыхэлъ адыгэм «хэт уи ныбжьэгъу?» жаIэу еупщIыртэкъым. «Хэт уи жагъуэгъу?», - жаIэрт. Уи жагъуэгъур лIыфIмэ, цIэрэ щхьэрэ иIэмэ, уэри абы ухуэфэщэну къалъытэрт. ЦIыхухъур лажьэмэ, хыхьэхэкI иIэмэ, жылагъуэ Iуэху зэрихуэмэ, жагъуэгъу имыIэнкIэ Iэмал иIэкъым. Дунейр аращ зэрыщытыр, цIыхур къызэригъэщIрэ зэпоуэ, аращ зозыгъэузэщIри. Жагъуэгъур ди мащIэкъым, ныбжьэгъур нэхъыбэжщ. «Лей къозыхам, зэи лей иумыхыж», - жиIэрейт ди адэм. Сэ ар къызгурыIуэртэкъым… Дауэ лей къозыхам зэрыхуэбгъэгъунур?! «Уи ныбжьыр нэсмэ, къыбгурыIуэжынщ», - жиIэрт абы. ИужькIэ, пэж дыдэу, къызгурыIуащ: жагъуэгъум жэуап ептыжу упсэумэ, фIыри Iейри пфIызэхэзэрыхьыжынурэ, фIы къэзылэжьми гу лъумытэжу ухъунущ. Iейми фIыми зыдебгъэкIуфу, цIыхур фIыуэ щIэплъагъун гуэр и хьэлым хэплъэгъуэфу ущытын хуейщ. Пхуэхъуэжмэ пхъуэжынщ, узэхимыщIыкIмэ – нэхъ ткIийуэ уепсэлъэнщ. Iэмал зимыIэ щыIэкъым, ажалым къищынэмыщIа
- КъызэрыгуэкI цIыхухэм я жыIэ зэхэпхыу къысщохъу. Интеренетым ущиIэ напэкIуэцI хэм къагъэлъагъуэ ар. ЦIыхухэр гулъытэншэ пщIыркъым, уаподжэж, лъэпкъым у хэбзэхыкIыркъым зэи.
- ЦIыхухэм жаIэр зэхыумыхынумэ, ахэр зыхуейм ущIэмыдэIумэ, власть къуатам мыхьэнэ иIэкъым икIи пхуэфащэкъым. Сыту жыпIэмэ, а цIыхухэр уэ къыпщыгугъыу зэгуэр пашэ уащIащ, ухахащ, жэуаплыныгъэрэ гугъэрэ уи пщэ къыдалъхьащ, дзыхь къыпхуащIащ. Абы теухуауэ, сыт хуэдэ лъагапIэ удэкIуеями, зэи цIыхум уи щIыб яхуэбгъазэ хъунукъым. Дэ дызэрагъэсар апхуэдэущ – цIыхур фIыуэ умылъагъумэ, удэIэпыкъуну ухуэмеймэ, уи пщэ къыдалъхьа къулыкъу лъагэр пхуэфащэкъым.
- Адыгэм ди щыIэкIэ-псэукIэм теухуауэ сытым нэхъ уигъэпIейтейрэ, Арсен?
- Ди анэдэлъхубзэр зэрытфIэкIуэдым. Адыгэ хабзэр зэрытщыгъупщэм. Хамэ къэрал къыщыхута ди лъэпкъэгъухэр зыхэс лъэпкъхэм зэрахэшыпсыхьым. Пэжщ, къэрал щIыбым щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм зи бзэ, хабзэ, щэнхабзэ зыхъума куэди яхэтщ, ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, нобэрей щIалэгъуалэм а псор яIэщIоху. Илъэс 20 - 30 хъухэм я бынхэм адыгэбзэр ящIэркъым. Уеблэмэ ди къуажэдэсхэри ирипсэлъэжыркъым. Бзэр уимыIэжмэ, лъэпкъыр щыIэну? Мис абы телъэжьэн хуейщ. Унагъуэм къыщежьэ Iуэхущ ар.
- ХэкIыпIэу сыт плъагъур?
- ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академием и щIэныгъэлI хэм я пщэ дэслъхьауэ, «Адыгэхэр 2040» Iуэхум йолэжь иджыпсту. А Iуэхум тету яубзыхуащ лъэпкъыр, бзэр, хабзэр, тхыдэр тхъумэн, дгъэкIуэтэн папщIэ, унагъуэми, курыт еджапIэми, къэралми, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэми ялэжьын хуейр. Къэдгъэсэбэпынущ иужьрей Iэмалу дунейр зэщIэзыщта IэрыщI къэухьыр. ЖыпIэнуракъэ, Iэмалу щыIэр къэдгъэсэбэпу адыгэ лъэпкъыр зэрыадыгэу дунейм тетIыгъэну аращ ди мурадыр. Ар зы цIыхукIи цIыхуипщIкIи зэфIэкIа зэрымыхъунур быдэу къыдгуроIуэ. Ауэ нобэкIэ сыт дэтхэнэ зы адэ-анэми яхузэфIэкIынур? Унагъуэм адыгэбзэкIэ щыпсэлъэну, адыгэ хабзэр щагъэлъэгъуэну, щызэрахьэну я къару илъщ. Апхуэдэ унагъуэм къыщыхъу сабийм а псор зыхимыщIэнкIэ Iэмал иIэкъым. Мис ар адэ-анэхэм къагурыIуэмэ, щIэныгъэлIхэм я Iуэхури куэдкIэ щагъэпсынщIэнт. Iэмал куэд щыIэщ, цIыхур хуей къудеймэ. Интернет защIэкIэ адыгэбзэ зэзыгъэщIахэри соцIыху. Гулъытэ хуэщIын хуейуэ къысщохъу адыгэбзэмкIэ егъэджакIуэхэм. Абыхэм я пщIэмрэ улахуэмрэ Iэтыпхъэщ.
- Хамэ къэрал куэдым ущыIащ, Арсен. Уи псэм зыщигъэпсэхур, нэхъ дахэр сыт хуэдэ щIыпIэ?
- Къэбэрдей-Балъкъэрым нэхъ дахэ, нэхъыфI щыIэу сщIэркъым. Псы дыщыщIэркъым, щIым сыт хэпсэми къокI, ди къурш хэр, щIыуэпсыр хьэрхуэрэгъу зимыIэщ. Джылы-Су гъуэгум срикIуэну сфIэфIщ хэкум сыщыщыIэм деж. Пэжщ, щIыпIэ куэд слъэгъуащ, ауэ сыщалъхуа щIыналъэм хуэзгъэдэн щыIэкъым. Ди адэжьхэм ар тхуахъумэри, нобэм къытхуахьэсащ.
Зытхыжар ФЫРЭ Анфисэщ.
Газета «Адыгэ псалъэ» за 6 декабря 2025 года
smikbr.ru/ap2025_146
